"Các nhân chứng lịch sử là đội viên Đội du kích võ trang xã Cam Đường gặp mặt nhân ngày kỷ niệm 53 năm giải phóng tỉnh Lào Cai(1/11/1950 - 1/11/2003) - Ảnh Phạm Ngọc Triển"

Theo cuốn "Lịch sử lực lượng vũ trang tỉnh Lào Cai (1948 - 2018): Trước sự khủng bố của địch ngày càng tăng và nhận thấy công tác chuẩn bị đã cơ bản hoàn thành, đồng chí Hoàng Quy quyết định phát động vũ trang tranh đấu vào ngày 10/12/1948.

Các đội viên du kích xã Cam Đường trong chống Pháp năm xưa nghe quán triệt tiếp tục chiến đấu bảo vệ quê hương trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước ( Ảnh báo Lào Cai đổi mới)

Theo kế hoạch phát động vũ trang tranh đấu, Cam Đường nơi chủ chốt của phong trào, nơi phong trào mạnh và đang công phẫn nhất được Tỉnh ủy Lào Cai chọn mở màn cuộc vũ trang tranh đấu, dự kiến phát động ngày 10/12/1948.

Đầu tiên là tước khí giới số lính dõng ở Cam Đường và tổng quét Việt gian đi đôi với tiếng súng nổ, thực hiện tản cư triệt để, bố trí du kích sẵn sàng chống Pháp, vũ trang tuyên truyền nắm chắc vùng ven. Trực tiếp chỉ huy là đồng chí Trần Long và đồng chí Hoàng Quy. 

Các địa phương hưởng ứng và tranh đấu với hình thức thấp hơn gồm Xuân Giao, Gia Phú, đánh vũ trang diệt tề, xung phong nắm chắc Xuân Quang, ở Sa Pa, Bát Xát đấu tranh bằng các hình thức thấp hơn như trốn đi phu, tránh tiếp tế cho địch.

Các địa phương trên tùy theo điều kiện mà đẩy mạnh phong trào phát triển hơn.

Ngày vũ trang tranh đấu ấn định vào ngày 10/12/1948 nhưng khi đồng chí Hoàng Quy lên tới Cam Đường thì tất cả lính dõng ở đó đã rút hết, sự chuẩn bị của ta chưa chu đáo, nếu vũ trang tranh đấu sẽ không có lợi, vì thế nên cuộc tranh đấu  bắt đầu từ ngày 13-29/12/1948.

Ngày 13/12/1948 bộ đội ta đánh Gia Phú tiêu diệt 5 tên địch và làm bị thương 4 tên nhưng đến 11 giờ cùng này tên quan Một ở vị trí Bến Đền cùng một tên Pháp và 5 lính khố đỏ và 8 người phu theo đường Gia Phú lên Cam Đường.

Tới 12 giờ chúng liền bị bộ đội ta phục kích tiêu diệt một tên, ta thu được 3 con ngựa, 1 khẩu súng ngắn và 1 lựu đạn Mỹ.

Vì thế sau trận phục kích địch thắng lợi  tinh thần du kích Cam Đường lên cao.

Cũng trong ngày 13/12/1948 địch tuần tiễu để liên lạc với đồng bọn đưa lính bị thương ở Bến Đền lại bị ta chặn đánh bắn chết một lính Pháp, thu một khẩu súng Sten, một cặp tài liệu.

Sau khi bị phục kích ở Bến Đền quân Pháp chuẩn bị ráo riết cuộc tổng khủng bố. Trong 2 ngày 14 và ngày 15/12/1948 quân Pháp điều 6 lượt máy bay tới tiếp tế cho Lào Cai. Ngày 15/12/1948 một trung đội quân Pháp từ Bến Đền di chuyển lên thị xã Lào Cai. Ngày 16/12/1948 bộ cánh quân Pháp đi từ Tả Thàng xuống và ngày 17/12/1948 một tốp 10 lính Pháp và tiểu đội lính dõng, lính khố đỏ theo đường Cánh Địa xuống Phố Lu. Quân Pháp tìm cách liên hệ với Việt gian các nơi để dò xét quân ta.

Phía ta chấn chỉnh ráo riết lại bộ đội và du kích, cố gắng mở rộng địa bàn hoạt động căn cứ cách mạng, cử một đơn vị vũ trang từ Xuân Giao xuống sát Võ Lao, đồng thời cử một đơn vị khác làm nhiệm vụ nối liên lạc các xã Xuân Giao, Gia Phú, Cam Đường, vì sau cuộc tiến công đồn Gia Phú không thành phong trào ở Gia Phú bị ảnh hưởng.

 Ta tổ chức lại du kích ở Cam Đường, tổ chức mỗi làng một tổ từ 3 - 7 người, cả xã có một trung đội du kích bán thoát ly, ở Xuân Giao cũng tổ chức du kích như thế.

Ngày 17/12/1948 địch tăng cường thêm quân cho đồn Bến Đền bị ta chặn đánh ở Cam Đường diệt 1 tên lính Pháp.

Ngày 18/12/1948 địch bị ta phục kích tại Dốc Đỏ Cam Đường bộ đội xung phong dũng mãnh, đoạt 7 súng địch, bắt sống cai khố đỏ.

Ngày 19/12/1948 ta tước vũ khí của lính dõng ở Tả Thàng, có 3 lính dõng theo ta đi kháng chiến chống thực dân Pháp. Cùng ngày quân Pháp đi tuần tiễu vào Tả Thàng. Ta biết những không đánh chúng vì chưa chuẩn bị chu đáo, nếu đánh bọn Pháp sẽ khủng bố và phong trào ta mới gây dựng sẽ bị tổn thất.

 Đêm ngày 20/12/1948 ta điều động quân về Soi Cờ đụng độ với địch ở Đồng Hầm, ta bị thương một trung đội phó và một đội viên.

Ngày 25/12/1948 địch từ Lào Cai kéo thêm viện binh về Bến Đền.

Ngày 29/12/1948 địch rút đại bộ phận quân từ Bến Đền về Cam Đường, cùng ngày ta bắt liên lạc của địch ở Phú Lu nắm được kế hoạch của chúng định ddauw quân phối hợp với cánh quân ở Bến Đền, Phú Lu và Võ Lao tất cả khoảng 100 tên để khủng bố phong trào Xuân Giao...

Bia lưu niệm nơi hoạt động của Đội du kích  Cam Đường thời kỳ chống thực dân Pháp Pháp tại thôn làng Tát, xã Cam Đường, thành phố Lào Cai (Ảnh Phạm Ngọc Triển)

Cuộc vũ trang tranh đấu nổ ra từ ngày 13 đến ngày 29 tháng 12 / 1948 đã gây cho địch nhiều thiệt hại về lực lượng, ta tiêu diệt và làm bị thương một số quân Pháp và lính dõng, thu được một số vũ khí, quân dụng.

Cuộc đấu tranh này của ta làm cho tình hình thay đổi. Đến cuối năm 1948 địch không còn lộng hành như trước nữa. 

Ta đã mở rộng khu tự do ở Cam Đường - Phong Niên - Xuân Quang (Bảo Thắng), phát  triển được các cơ sở quần chúng cách mạng lên tận thị xã Lào Cai và các huyện Bát Xát, Sa Pa, chính quyền nhân dân các cấp được củng cố từng bước, du kích phát triển mạnh, phạm vi kiểm soát của địch bị thu hẹp, kế hoạch chiến tranh tổng lực và "Dùng người Việt đánh người Việt" của thực dân Pháp từng bước bị thất bại./.