Pháo hoa tưng bừng đón chào xuân mới tại Tòa tháp cao nhất thành phố Lào Cai ở Phường Bắc Cường - Ảnh: Phạm Ngọc Bằng
Còn nhớ những năm đầu tái lập tỉnh Lào Cai, vùng đất này còn hoang vu, hẻo lánh, mang tên xã Nam Cường thuộc thị xã Lào Cai và tiếp đó là thị xã Cam Đường , bao gồm cả phường Nam Cường và Bắc Cường hiện nay.
Ngược dòng lịch sử, trước khi người Pháp cho thành lập tỉnh Lao Kay vào năm 1907, đất Nam Cường còn nằm trong đất xã Cam Đường và là vùng bãi ven hữu ngạn sông Hồng, kéo dài từ nam cửa ngòi Đum xuống tận cửa ngòi Đường, thuộc châu Bảo Thắng xửa xưa.
Xã Nam Cường trước kia có các thôn: An Lạc, Tân Lập của đồng bào miền xuôi lên cuối thế kỷ XIX, các bản: Xuân Ba, Lùng Thàng, Cửa Cải của đồng bào Dao Tuyển; các làng: Tùng Tung, Pắc Tà, Vĩ Kim, Châu Úy, Đồng Hồ của đồng bào Giáy…
Theo sử sách ghi lại, năm 1886, người Pháp cho làm đường nhỏ Phố Lu - Gia Phú - Cốc Lếu, khu đồi thấp đường ô tô chạy qua nơi đây vẫn là rừng già rất nhiều thú dữ.
Thời kỳ chiến tranh thế giới thứ hai xảy ra, sau khi Nhật rút chạy khỏi mỏ a pa tít Cam Đường , bến quặng a pa tít ở Làng Giàng bị đánh sập và mỏ apatit bị đóng cửa, một số phu mỏ đã ở lại khai phá, định cư, góp phần lập làng Soi Lần, Cửa Ngòi, Làng Nhớn...
Sau ngày tỉnh Lào Cai giải phóng, tháng 1/11/1950, xã Cam Đường của huyện Bảo Thắng được chia ra thành 4 xã: Cam Đường, Hợp Thành, Tả Phời, Nam Cường.
Vào đầu những năm sáu mươi của thế kỷ 20 , miền đất trù phú thuộc xã Nam Cường có thêm các làng mới của đồng bào khai hoang miền xuôi lên lập nghiệp như: làng Đông Hà, làng Mới sát với thôn cổ Tùng Tung.
Khi mỏ Apa tít Cam Đường được khôi phục lại năm 1955, nhất là những năm xây dựng hợp tác xã thời chống Mỹ, cứu nước, khu đất bãi bằng phía sau làng Tùng Tung giáp với Đông Hà và thôn Mỏ Sinh ( nay là quảng trường mới của tỉnh ở phường Nam Cường) được quy hoạch, xây dựng Trại chăn nuôi lợn quốc doanh thuộc Ty Thương nghiệp Lào Cai - một mô hình chăn nuôi công nghiệp thời đó, cung cấp thực phẩm cho công nhân mỏ và thị xã tỉnh lỵ Lào Cai.
Năm 1977 – 1979, dự án xây dựng Khu nhà máy tuyển quặng apatit đặt tại khu Bãi Bằng ( nay là khu vực Quảng trường lớn của tỉnh kéo dài xuống Nhà thi đấu đa năng TDTT Lào Cai) được triển khai thì đất trại chăn nuôi được giải thể và chuyển giao đất cho mỏ xây dựng nhà máy tuyển quặng a pa tít , lúc đó vào loại lớn nhất Đông Nam Á, do Liên Xô viện trợ không hoàn lại xây dựng.
Sau chiến sự biên giới tháng 2/1979, Trung ương quyết định di dời nhà máy này về xây dựng ở Khu công nghiệp Tằng Loỏng bây giờ.
Toàn cảnh khu vực Quảng trường lớn của tỉnh tại phường Nam Cường (thành phố Lào Cai) - Ảnh: Phạm Ngọc Bằng
Trung tâm Khu đô thị mới Lào Cai - Cam Đường chính là toàn bộ diện tích xã Nam Cường (bao gồm phường Bắc Cường và phường Nam Cường) cùng một phần của xã Cam Đường (trước năm 1976 đều trực thuộc huyện Bảo Thắng) và thôn Mỏ Sinh thuộc tiểu khu Bắc Lệnh nằm trong phần địa giới hành chính của thị xã Cam Đường ngày xưa.
Vùng đất này có phường mới Bình Minh vốn là một phần từ đất xã Cam Đường chia ra và đã từng nổi danh từ thời Lao Cai chưa sáp nhập với Yên Bái, Nghĩa Lộ thành tỉnh Hoàng Liên Sơn.
Phường Bình Minh chính là mang tên một cán bộ thị xã Cam Đường nổi tiếng quê ở huyện Hoài Đức, thủ đô Hà Nội đã từng là Bí thư huyện ủy Đảo Ngọc Phú Quốc trong chống Pháp.
Cam Đường mới thực sự là vùng quê cách mạng của tỉnh Lao Cai với địa danh làng Soi Lần - Cửa Ngòi là nơi đón đưa cán bộ cách mạng từ vùng tự do Lục Yên Châu (tỉnh Yên Bái) lên hoạt động cách mạng ở vùng địch hậu Lào Cai những ngày gian khó nhất trong kháng chiến chống thực dân Pháp.
Làng Soi Lần cũng chính là nơi ra đời chi bộ xã Cam Đường, chi bộ nông thôn đầu tiên của tỉnh Lào Cai tháng 10/1948.
Đây là cái nôi cách mạng vì có các bến sông Hồng là điểm đưa đón cán bộ cách mạng, trong đó có đồng chí Tô Vũ, Bí thư chi bộ nông thôn đầu tiên của tỉnh Lào Cai về hoạt động, gây dựng phong trào.
Nhiều cụ cao niên của làng Soi Lần vẫn kể cho con cháu nghe về câu gọi đò: Ơi đò cầu Xum ơi! Chắc là có cán bộ vượt sông Hồng về hoạt động thời kỳ máu lửa.
Nơi đây cũng đã từng in dấu chân Bác Hồ khi Người cùng phái đoàn của Trung ương Đảng và Chính phủ đi tầu hỏa từ thủ đô Hà Nội lên theo tàu hỏa ga Làng Giàng và qua phà sông Hồng theo xe goòng trên đoạn đường sắt đang mở qua đất Cửa Ngòi, làng Chiềng... để vào thăm cán bộ, công nhân, chuyên gia Liên Xô giúp xây dựng mỏ và nhân dân địa phương ở khu mỏ apatit Cam Đường ngày 23/9/1958.
Vùng đất xã Nam Cường trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước luôn được báo Lao Cai đổi mới và Đài truyền thanh tỉnh Lao Cai thường xuyên cử phóng viên tới viết bài, chụp ảnh biểu dương vì đây là một trong những địa phương tiêu biểu của tỉnh Lao Cai trong những năm “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” chi viện cho chiến trường miền Nam cùng tỉnh Thủ Dầu Một anh em kết nghĩa đánh giặc.
Đặc biệt xã Nam Cường còn có các chiến sỹ Quân Giải phóng gồm Hoàng Văn Sài ( nguyên chủ tịch UBND xã), Phạm Đình Trọng ( nguyên bí thư chi bộ thôn An Lạc), thượng tá Trần Văn Hải ( nguyên Chỉ huy trưởng quân sự thị xã Cam Đường), Phạm Ngọc Triển ( nguyên Phó tổng biên tập Báo Lào Cai)... có vinh dự đặc biệt cùng đại quân tham gia trực tiếp tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử Xuân 1975 tiến vào giải phóng Sài Gòn ngày 30/4/1975....
Những cánh đồng lúa rộng 20 – 30 héc-ta của Nam Cường như Tùng Tung, Lùng Thàng, Đồng Hồ, Cốc Xa, Vĩ Kim, An Lạc... là những vựa thóc nuôi bà con xã viên và chi viện cho chiến trường nay đã được san phẳng dành đất cho khu đô thị mới Lào Cai – Cam Đường và khai trường khai thác mỏ apatit.
Cùng ngày ấy, làng An Lạc, Pắc Tà, Tân Lập (nay thuộc phường Bắc Cường) là nơi có kinh nghiệm trồng rau xanh vụ đông trên đất lúa mùa cung cấp cho thị xã Lào Cai và các làng Đông Hà, Lùng Thàng, Tùng Tung, Cốc Sa (nay thuộc phường Nam Cường) biết ngăn khe suối nuôi cá trắm cỏ hoặc trồng rau lang, nấu rượu sắn lấy bỗng nuôi lợn lai kinh tế để bán cho công nhân mỏ cải thiện bữa ăn cuối tuần.
Những năm đánh Mỹ, vùng đất Nam Cường là nơi sơ tán của Ban chỉ huy công an vũ trang nhân dân tỉnh Lao Cai, bệnh đa khoa tỉnh Lào Cai, cửa hàng sách ảnh quốc doanh ,một số kho tàng, cửa hàng, cơ sở may mặc của ngành thương nghiệp tỉnh Lào Cai...
Xã Nam Cường trong xây dựng hậu phương lớn những năm chống Mỹ cứu nước là địa phương thể hiện rõ nhất tình đoàn kết bắc nam một nhà vì có hàng chục con em các dân tộc của xã là chiến sỹ của tiểu đoàn Hoàng Liên Sơn Lao Cai vào chiến trường miền Nam đánh giặc.
Một số cán bộ miền Nam là thương binh thời chống Pháp tập kết ra Bắc được cử về làm cán bộ chủ chốt ở xã như ông Tứ (bí thư đảng ủy xã), ông Thế (phó chủ tịch xã).
Gia đình nhà báo Võ Anh Dũng, Phó tổng biên tập Báo Lao cai đổi mới,quê ông ở thành phố Sài Gòn cũng sinh sống ở làng Phú Thịnh (Nam Cường).
Đặc biệt nhà báo Võ Anh Dũng là cán bộ chủ chốt cấp ngành của tỉnh Lào Cai xung phong vào chiến trường đánh Mỹ và công tác tại Trung ương Cục miền Nam ở Căn cứ Trung ương Cục trong rừng biên giới tỉnh Tây Ninh.
Sau giải phóng Sài Gòn 30/4/1975 nhà báo Võ anh Dũng là Trưởng phòng báo chí của Ban Tuyên huấn thành ủy Hồ Chí Minh.
Thôn Cốc Xa có một địa danh rất đặc biệt mang tên T3 nằm trong khu rừng nguyên sinh ( nay còn lại dấu vết nền móng nằm ở phía sau trụ sở công ty hóa chất công nghiệp mỏ Tây Bắc và khu chung cư Lâm Viên sát đại lộ Trần Hưng Đạo) suốt ngày đêm có công an nhân dân vũ trang bảo vệ nghiêm ngặt.
Sau này mọi người mới biết đó là đài phát sóng dự phòng của Đài tiếng nói Việt Nam thời chống Mỹ ( 1968 – 1975 ) và năm 1976 được giao lại cho Đài phát thanh tỉnh Hoàng Liên Sơn sử dụng phát sóng thời kỳ mới hợp nhất tỉnh vì tỉnh lỵ đóng ở thị xã Lao Cai.
Trung tâm khu đô thị mới Lào Cai – Cam Đường hiện nay nằm trên đất các làng ngày xưa: Tùng Tung (khu trụ sở Tỉnh ủy mới, liên đoàn lao động tỉnh, bảo hiểm xã hội tỉnh... ), Bãi Bằng (khu quảng trường lớn và trung tâm hội nghị của tỉnh), Mỏ Sinh (Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ mới, khu hợp khối số 4 các cơ quan tỉnh), Đông Hà (trụ sở cục thuế, bộ chỉ huy quân sự tỉnh, công an tỉnh, bưu điện - viễn thông tỉnh, chi nhánh ngân hàng nhà nước tỉnh, chi nhánh kho bạc nhà nước tỉnh, chi nhánh ngân hàng phát triển tỉnh), Cốc Xa (trụ sở HĐND - UBND tỉnh – Văn phòng đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh, sở Thông tin - Truyền thông tỉnh, Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh, Công ty hóa chất công nghiệp mỏ Tây Bắc, Công ty Điện lực tỉnh... ), Châu Úy (khu hợp khối số 7, số 8 các cơ quan tỉnh, trường phổ thông trung học chuyên Lào Cai, cơ sở cũ của Trường cao đẳng tỉnh Lào Cai, Tòa án nhân dân tỉnh Lào Cai, Bộ chỉ huy biên phòng tỉnh Lào cai, Công ty a pa tít Việt Nam, Bệnh viện y học cổ truyền tỉnh, Bệnh viện phục hồi chức năng tỉnh)...
Xin nói thêm, khu đất Mỏ Sinh ngày xưa nay thuộc địa phận phường Bình MInh là nơi thành lập và cũng là nơi sơ tán máy bay Mỹ bắn phá của trường cấp 2 – 3 thị xã Cam Đường do nhà giáo Trần Đình Huỳnh làm hiệu trưởng đầu tiên.
Ông là một trong những nhà giáo giỏi của tỉnh Lào Cai thời đó và ông đã từng làm Thư ký riêng cho ông Hoàng Trường Minh, cố Bí thư Tỉnh ủy Lào Cai, chủ tịch Hội đồng dân tộc của Quốc hội.
Nhà giáo Trần Đình Huỳnh (sau này là Phó giáo sư- Tiến sỹ, Viện trưởng viện Chủ nghĩa xã hội khoa học, thuộc Viện Mác Lê Nin) cùng với các đồng nghiệp khác của trường cấp 2 – 3 thị xã Cam Đường đã góp phần đào tạo thế hệ mới có trình độ văn hóa cho con em công nhân vùng mỏ apatit.
Một số người là kỹ sư, bác sỹ, sỹ quan cao cấp... hay là lãnh đạo địa phương như Đại tá - nhà văn Đặng Việt Thủy, nguyên Trưởng phòng nghiệp vụ Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, Kỹ sư Trần Văn Khẩn, Thư ký riêng của Bí thư Tỉnh ủy Cao Bằng, cố nhà giáo Trần Thị Thắm, Phó vụ trưởng Vụ giáo dục Tiểu học (Bộ Giáo dục), bác sỹ Nguyễn Hải Sơn, nguyên Phó giám đốc Bảo hiểm xã hội tỉnh Lào Cai, ông Doãn Văn Hoàn, nguyên giám đốc Chi nhánh Ngân hàng Nông nghiệp phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai...
Hôm nay cán bộ, nhân dân phường Nam Cường và Bắc Cường hướng tới kỷ niệm 20 năm thành lập thành phố Lào Cai càng tự hào góp phần đáng kể vào sự phát triển kỳ diệu của quê hương biên giới Lào Cai.
Lịch sử vẻ vang của vùng đất Nam Cường ngày xưa và nay là phường mới Bắc Cường, Nam Cường sẽ mãi tỏa sáng trong truyền thống dựng xây và bảo vệ thành phố quê hương Lào Cai./.